თეგი: სურსათის უსაფრთხოება
რა გავლენა ექნება მოსალოდნელ სასურსათო კრიზისს საქართველოზე
უკრაინა-რუსეთის ომის ფონზე, საქართველოში სასურსათო უსაფრთხოების პრობლემები გაშიშვლდა. ქვეყნის მთავარ სავაჭრო პარტნიორებს შორის კონფრონტაციამ, სავალუტო ბაზარზე რყევები, ხორბლის დეფიციტი და სურსათის გაძვირება გამოიწვია. ქვეყანა დიდწილადაა დამოკიდებული იმპორტზე და უკრაინაში რუსეთის შეჭრის შემდეგ სურსათის მიწოდების მოშლის ნეგატიური გავლენა აქაც იგრძნობა. სამი პროდუქტი, რომელიც ერთ წელიწადში ყველაზე მეტად გაძვირდა საქსტატი: საქართველოში ინფლაცია 13.3%-მდე გაიზარდა სოფლის მეურნეობის სამინისტრო საქართველოში ხორბლის მარაგის შემცირებას ადასტურებს სოფლის მეურნეობის მინისტრის პირველი მოადგილე: ქვეყანაში სასურსათო დეფიციტის ნიშნებიც კი არ შეინიშნება საქსტატის თანახმად, მაისის მონაცემებით, წლიური ინფლაცია 13,3%-ია, ხოლო სურსათსა და უალკოჰოლო სასმელების ჯგუფში ფასები 22.0 პროცენტითაა გაზრდილი, რაც წლიურ ინფლაციაზე 6.88 პროცენტული პუნქტით აისახა. ყველაზე მეტად ერთ წელიწადში ბოსტნეული და ბაღჩეული (51.1 პროცენტით), პური და პურპროდუქტები (34.5 პროცენტით),ზეთი და ცხიმი (17.7 პროცენტით,) რძე, ყველი და კვერცხი (16.0 პროცენტით), შაქარი, (15.4 პროცენტით), ხორცი და ხორცის პროდუქტები (9.6 პროცენტი) გაძვირდა. საქართველოში ყველაზე მოთხოვნად სასურსათო პროდუქტებზე თვითუზრუნველყოფის კოეფიციენტი - 2020 წელი (IFAD მონაცემები) ხორბალი 15%; სიმინდი 68%; კარტოფილი 92%; ბოსტნეული 63%; ყურძენი 145%; ხორცი 49%; რძე და რძის პროდუქტები 81%; კვერცხი 97%. ამ მონაცემების თანახმად, ქვეყანას მოსახლეობის გამოსაკვებად და დეფიციტის შესავსებად სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი პროდუქტების იმპორტირება სჭირდება. რა გავლენა ექნება საქართველოზე უკრაინაში რუსეთის შეჭრის შემდეგ მსოფლიოში მოსალოდნელ სასურსათო კრიზისს? რა ვითარებაა ქვეყანაში სასურსათო უსაფრთხოების კუთხით და სად არის ამ მიმართულებით ყველაზე სუსტი რგოლი? ამ და სხვა საკითხებზე Europetime-თან ასოციაცია „მომავლის ფერმერის“ ხელმძღვანელმა რუსუდან გიგაშვილმა ისაუბრა. ET: სურსათის უსაფრთხოების მიმართულებით ოთხი ძირითადი კომპონენტიდან - სურსათის არსებობა, სურსათზე ხელმისაწვდომობა, სურსათის გამოყენება და სტაბილურობა, რომელია საქართველოსთვის ყველაზე სუსტი რგოლი? საქართველო ერთ-ერთია იმ ქვეყნებიდან, სადაც შესაძლოა მწვავედ დადგეს სასურსათო უსაფრთხოების საკითხი, რადგან წარმოება მცირეა და იმპორტი მზარდი. თვითუზრუნველყოფა სულ რამდენიმე მიმართულებაში გვაქვს სრულად, ძირითადად იმპორტზე ვართ დამოკიდებული. იქაც კი, სადაც თვითკმარ პროდუქციას ვაწარმოებთ, ნედლეული შემოგვაქვს.საქართველოში აგროსასურსათო პროდუქტების იმპორტი წლების მანძილზე, სტაბილურად, ღირებულებითი მაჩვენებლით 3,5-ჯერ, ხოლო რაოდენობრივი მაჩვენებლით 2,6-ჯერ და მეტად აღემატება ექსპორტს, რაც ძირითადად განპირობებულია ამ პროდუქტების წარმოების დაბალი მოცულობით და შესაბამისი სექტორის სუსტი კონკურენტუნარიანობით უცხოელ მწარმოებლებთან შედარებით. პროდუქტების ხელმისაწვდომობის პრობლემის წინაშე უკვე დავდექით და დაიწყო ალტერნატიული ბაზრების ძიება. სამწუხაროდ საქართველოში პრევენციულად არ არსებობს კრიზისის განეიტრალებისთვის საჭირო ალტერნატიული გეგმა და როდესაც ხელისუფლება ფაქტის წინაშე დგება იწყება ძიება. გარე სამეზობლო გვილაგებს სიტუაციას. როგორი ვითარებაც იქმნება ძირითად სავაჭრო პარტნიორ ქვეყნებში, იმ ვითარებას ვერგებით. ET: საქართველოში ხორბლის მარაგი თითქმის ამოიწურა. ეს რამდენიმე კვირის წინ ხელისუფლებამაც დაადასტურა, თუმცა აცხადებენ, რომ ქვეყანაში ფქვილის და შესაბამისად პურ-პროდუქტების დეფიციტი არ შეიქმნება. რა საფრთხის წინაშე შეიძლება აღმოვჩნდეთ, როცა ქვეყანას ხორბლის მარაგები არ აქვს? სამწუხაროდ, ხელისუფლებამ ვერ გადაწყვეტა ხორბლის საკითხი. ფქვილი დიდწილად რუსეთიდან შემოგვაქვს. ხვალ, რომ პოლიტიკური ნიშნით რუსეთმა ფქვილის მოწოდება შეგვიწყვიტოს, რას ვიზამთ? სამწუხაროდ ახლა არ გვაქვს არანაირი ალტერნატივა. ამ ფაქტმა აჩვენა, რომ სახელმწიფო კრიზისების მართვის კუთხით უფრო მობილური უნდა გახდეს და სწრაფად მიღოს გადაწყვეტილებები. ET: სტატისტიკა აჩვენებს, რომ ერთ წელიწადში საქართველოში ყველაზე მეტად ბოსტნეული და ბაღჩეული (51,1%) გაძვირდა, ადგილობრივი წარმოება მოთხოვნის 63%-ს აკმაყოფილებს. რამდენად მოსალოდნელია რომ ამ მიმართულებით კრიზისი შეიქმნას? წელს თურქეთმა ამ მიმართულებით ჭარბწარმოების შესახებ განაცხადა. გარკვეულწილად გვიშველა იმან, რომ უკრაინის ომის გამო, იმპორტში შექმნილი დეფიციტის შევსებაში ჩაერთო თურქეთი. თუმცა ამ ფაქტმა ფასებზე გავლენა უკვე მოახდინა. არის სხვა საფრთხეებიც, რომ ამ ქვეყნიდან შემოსული სოფლის მეურნეობის იაფი პროდუქტი ბაზარს სრულად დაიკავებს და ადგილობრივი ფერმერების წილს შეამცირებს. ET: სტატისტიკა აჩვენებს, რომ იანვარ-აპრილში საქართველოდან ექსპორტი გაიზარდა. ეს რით არის გამოწვეული? ეს გარკვეულწილად რუსეთში შექმნილმა ვითარებამ გამოიწვია. მაგალითად საქართველოდან რუსეთში გავიდა კარტოფილი და სხვა პროდუქტებიც. ამ მიმართულებით იქ გაჩენილი დეფიციტის შევსება დავიწყეთ. მაგრამ რუსეთი არ არის სტაბილური ბაზარი და კონცენტრირება სხვა მიმართულებებზე გვჭირდება. ET: მსოფლიო მარცვლეულის ბაზარზე განვითარებული მოვლენები, საქართველოში რომელი დარგისთვის იქნება ყველაზე კრიზისული? ვფიქრობ მეცხოველეობისთვის....საძოვრები არაა საკმარისი. მარცვლეულის მოსაყვანად ტერიტორიები მცირეა და რაცაა ათვისებული იქ მოყვანილი მოსავალი, შიდა მოთხოვნას ვერ აკმაყოფილებს. შინაური პირუტყვის გამოსაკვებად ძირითადად იმპორტირებული მარცვლეული გამოიყენებოდა, მათ შორის ხორბალიც, სოიო რომელიც 100% იმპორტირებულია, ასევე სილოსის მისაღები მასალა. ჯამში სოლიდურად გაძვირდა ერთი პირუტყვის შენახვაზე დანახარჯები. რძის ჩაბარების ფასი ოდნავ აწიეს გადამამუშავებელმა საწარმოებმა, მაგრამ როგორც ჩანს მეტის რესურსი არ აქვთ, რადგან მომხმარებლის გადახდისუნარიანობა დაბალია. სამწუხაროდ, დადგება დრო, როცა საწარმოები შეამცირებენ ნედლი რძის გამოყენებას და ნედლეულს ფხვნილით ჩაანაცვლებენ. ET: რა უნდა გააკეთოს ხელისუფლებამ რომ ქვეყანაში სურსათისა და მარცვლეულის თვითუზრუნველყოფის კოეფიციენტი გაიზარდოს? არის დარგები, რაშიც შეგვიძლია ვიყოთ თვითკმარი, მაგრამ აქ მიზანმიმართული მოქმედებებია საჭირო. სახელმწიფომ უნდა შეამციროს უაზრო სუბსიდირება, მათ შორის სოციალური სუბსიდიები და მაქსიმალური დანახარჯები გაიღოს ტექნოლოგიებისთვის. რით შეგვიძლია ვაჯობოთ სხვებს? ტექნოლოგიებით, რომ ერთ ჰექტარზე მოსავლიანობა გავზარდოთ. სოფლის მეურნეობა გრძელვადიანი დარგია, მაგრამ არ შეიძლება მუდმივად პოლიტიკურ პოპულიზმზე იყოს მიბმული ხარჯები. ამიტომ ის კრიზისები, რის წინაშეც მსოფლიოს განვითარებული ქვეყნები დგანან, ჩვენ უფრო მწვავედ შეგვეხება.
შალვა ფიფია: ხორბლის წარმოება უნდა გაიზარდოს, რადგან რუსეთის ბაზარზე დამოკიდებულება სურსათის უსაფრთხოების რისკებს გაზრდის
უკრაინაში რუსეთის შეჭრის შემდეგ, მსოფლიო სასურსათო ბაზარზე ვითარება შეიცვალა. ორი ქვეყანა, რომელიც მსოფლიოში მარცვლეულის მიწოდების სეგმენტში მსხვილი მოთამაშე იყო, ომის გამო კრიზისშია. რუსეთი და უკრაინა საქართველოს ძირითადი სავაჭრო პარტნიორები არიან. რა გავლენას მოახდენს რუსეთ-უკრაინის ომი საქართველოს სურსათის უსაფრთხოებაზე ამ და სხვა საკითხებზე Europetime USAID-ის სოფლის მეურნეობის პროგრამის CNFA ხელმძღვანელის მოადგილეს შალვა ფიფიას ესაუბრა. ET: როგორ შეაფასებთ დღეს მსოფლიოში სურსათის უსაფრთხოების კუთხით შექმნილ ვითარებას? სად არის ყველაზე სუსტი რგოლი? სურსათის უსაფრთხოებაზე ოთხი ძირითადი ფაქტორი მოქმედებს - ესაა სურსათის არსებობა, ხელმისაწვდომობა, მოხმარება და ამ სამი ფაქტორის სტაბილურობა. სურსათის არსებობა - ნიშნავს, რომ წარმოება არის ქვეყანაში, ან არის მარაგები, ან არის სხვა ქვეყნებიდან იმპორტის საშუალება. სურსათზე ხელმისაწვდომობა ნიშნავს - ფინანსურ და ფიზიკურ ხელმისაწვდომობას. სურსათის მოხმარებაში იგულისხმება ის, რომ პროდუქტი პირველ რიგში უნდა იყოს უვნებელი, ასევე უნდა იყოს ხარისხიანი და რაც მნიშვნელოვანია სწორად დაბალანსებული საკვები ადამიანისთვის ხელმისაწვდომი უნდა იყოს. მეოთხეა ამ სამი ფაქტორის სტაბილურობა. ET: ამ ოთხი ძირითადი ფაქტორიდან, რომელიც დღეს ყველაზე პრობლემური? უკრაინაში შექმნილი ვითარების შედეგად, ყველა ამ ფაქტორს შეექმნა პრობლემა. შავი ზღვის აკვატორიაში პორტების ბლოკადამ ვითარება კიდევ უფრო გაართულა. უკრაინის პორტებში - ოდესაში, ნიკოლაევში, ბერდიანსკსა და მარიუპოლში, რომლებიც რუსეთის კონტროლქვეშაა, მნიშვნელოვანი მოცულობის მარცვლეულია დაბლოკილი. საუბარია ხორბალსა და სიმინდზე, რომლის მოცულობაც დაახლოებით 40 ათასი ტონაა. შესაბამისად ეს ქმნის კრიზისს და პოტენციურ პრობლემებს სურსათის უსაფრთხოების კუთხით. ამას ემატება კიდევ ის მომენტი, რომ რუსეთისა და უკრაინის გარდა ბელორუსი სათესლე მარცვლეულის და მინერალური სასუქების მსხვილი ექსპორტიორია. რუსეთისა და ბელორუსის შემთხვევაში სანქციების გამო ამ პროდუქტებზე ემბარგო ვრცელდება. პრობლემა ექმნებათ აფრიკულ ქვეყნებს, რადგან დამოკიდებულნი არიან ამ სამი ქვეყნიდან არა მხოლოდ სასურსათო მარცვლეულის იმპორტზე, არამედ, მათ შეექმნათ წარმოებისთვის საჭირო ნედლეულის დეფიციტი. ამ ქვეყნებში წარმოების შემცირება, ავტომატურად ნიშნავს მოთხოვნის ზრდას მარცვლეულზე, რადგანაც იძულებული გახდებიან, რომ დეფიციტი იმპორტით ჩაანაცვლონ. ET: ჩვენზე რა გავლენას მოახდენს ეს კრიზისი? სოფლის მეურნეობის სამინისტრომ ღიად თქვა, რომ ხორბლის მარაგი შემცირდა, თუმცა ფქვილის იმპორტის პრობლემა არ არსებობს. დაახლოებით ორი წელია, [2020-2021 წლის სექტემბერ] რუსეთმა შემოიღო ხორბლის იმპორტზე მცოცავი ბაჟი. ამით ირიბი გზით გადამამუშავებელი ინდუსტრიის წახალისებასა და ხელშეწყობას ახდენენ. ანუ საექსპორტო ბაჟი არსებობს ხორბალზე, მაგრამ არ არსებობს ფქვილზე. შესაბამისად ამ ბაჟის გადახდის შემთხვევაში ბიზნესებისა და კომპანიებისთვის ნაკლებად მიმზიდველია რუსეთიდან ხორბლის იმპორტი და ინტერესი გადადის ფქვილზე. ჩვენ თუ ვნახავთ 2022 წლის იანვარ-აპრილის მონაცემებს, ამ პერიოდში საქართველოში ხორბლის იმპორტი განახევრებულია, დაახლოებით 12-ჯერ გაიზარდა ფქვილის იმპორტი. ET: ხორბლის იმპორტის შემცირება საქართველოსთვის რა პოტენციურ რისკებს შეიცავს? აქ ორი მნიშვნელოვანი ფაქტორია - პირველი -ჩვენ შემოგვაქვს ფქვილი და ნაკლები რაოდენობით ხორბალი, რაც საფრთხეს უქმნის წისქვილებს, რომლებიც რაღაც მომენტის შემდეგ გაჩერდნენ კიდევაც. რეალურად ვიდრე საკუთარ მოსავალს არ მივიღებთ, მათ არ ექნებათ ბევრი საქმე. რისკებზე საუბრისას, მეორე ფაქტორია ის, რომ ფქვილის შენახვის ვადა გაცილებით მცირეა. ხორბლის შენახვა შესაბამისი პირობების დაცვით რამდენიმე ათწლეულია შესაძლებელი, ფქვილის შენახვის ვადა 6-8 თვეა. აქ მთავარი და მნიშვნელოვანი რისკი ისაა, რომ ჩვენ ხორბლისა და ახლა უკვე ფქვილის მიმართულებით ძალიან მნიშვნელოვნად ვართ დამოკიდებული რუსულ იმპორტზე. თვითკმარობის კოეფიციენტი ხორბალში საკმაოდ დაბალია და 2021 წელს 15%-ს შეადგენდა. ქვეყანაში ხორბლის მოხმარება წელიწადში 700 ათასი ტონის ფარგლებშია, ხოლო წარმოება 100-150 ათას ტონას შეადგენს. შესაბამისად დამოკიდებულება რუსულ იმპორტზე და ასევე ფქვილთან დაკავშირებით შექმნილი ვითარება, იდეაში გრძელვადიან და საშუალოვადიან პერიოდში შექმნის სურსათის უსაფრთხოებასთან დაკავშირებულ რისკებს. ET: ეკონომიკურ რისკებს გულისხმობთ თუ პოლიტიკურს? ეკონომიკური მოტივებით აქ პრობლემა არ შეიქმნება, თუმცა პოლიტიკური მოტივებიდან გამომდინარე, ჩემი აზრით საფრთხის შემცველია მხოლოდ ერთ, რუსულ ბაზარზე ასე მიბმა. მაგალითად, ქათმის ხორცზე ჩვენი თვითკმარობის კოეფიციენტი 35%-ია. თუმცა ამ შემთხვევაში ჩვენი იმპორტი მეტად დივერსიფიცირებულია, ვიდრე ხორბლის შემთხვევაში. რაც შეეხება ზეთს, აქაც იმპორტი გადანაწილებულია. მნიშვნელოვანი რაოდენობის ზეთი შემოდიოდა რუსეთიდან, უკრაინიდან, თურქეთიდან. ET: როგორ შეიძლება განვითარდეს მოვლენები და რა არის აქედან გამოსავალი? სახელმწიფომ დააანონსა, რომ დაიწყება ხორბლის ხელშეწყობის პროგრამა. დეტალები არ ვიცი, თუმცა სასურველი იქნებოდა, რომ ეს პროგრამა, იყოს ორიენტირებული არა სახნავ-სათესი ფართობების გაზრდაზე, არამედ მნიშვნელოვანი აქცენტი გაკეთეს, ჰექტარზე მოსავლიანობის ზრდაზე. რადგან ჩვენთან ერთ ჰექტარზე ხორბლის მოსავალი 2-2,5 ტონაა და 4-4,5 ტონაზე ასვლა სავსებით რეალურია სწორი აგროტექნიკის, სათესლე მასალის, სასუქებისა და ქიმიკატების გამოყენების შემთხვევაში. თუ ხორბალზე ჩვენი თვითკმარობის კოეფიციენტი 15% -დან 30%-მდე გაიზრდება, ეს მოგვცემს მეტ მოქნილობას იმისთვის, რომ ქვეყანაში ხორბლის კონტროლი სწორად განხორციელდეს. ET: ეს სამომავლო პერსპექტივაა და რა უნდა გაკეთდეს პრობლემის უფრო სწრაფად გადასაჭრელად? მეორე მნიშვნელოვანი საკითხია, სხვა პოტენციური მომწოდებლების მოძებნა. ბოლო წლების განმავლობაში ჩვენ ხორბლის 3 ძირითადი მომწოდებელი გვყავდა - რუსეთი, უკრაინა და ყაზახეთი. სამწუხაროდ უკრაინისა და ყაზახეთის შემთხვევაში ხორბლის იმპორტი პრობლემურია. ყაზახეთმა კვოტა დააწესა და 2022 წელს 1 მილიონ ტონა ხორბალსა და 300 000 ფქვილზე მეტს არ გაყიდიან. რაც შეეხება უკრაინას, საომარი მოქმედებები მიმდინარეობს ზუსტად იმ ტერიტორიაზე, სადაცა ქვეყნის ბეღელია და ძირითადად ზამთრის ხორბლის მოყვანა ხდება. შესაბამისად აქაც მაღალია რისკები. ამიტომ საქართველომ შესაძლოა, რუსულ მარცვლეულსა და ფქვილზე დამოკიდებულება სრულად ვერ მოხსნას, მაგრამ იმპორტი სხვა ქვეყნებზე გადაანაწილოს. ET: როგორ შეაფასებთ სურსათის უსაფრთხოების კუთხით ვითარებას სამხრეთ კავკასიის რეგიონში? ერთნაირი ვითარებაა. დამოკიდებულება რუსულ პროდუქტებზე არსებობს ყველგან. თუმცა აზერბაიჯანი ჩვენზე მეტ ხორბალს აწარმოებს და მეტსაც მოიხმარს. ყველაზე მეტი რისკები არის იმ ქვეყნებში რომლებიც დამოკიდებულნი იყვნენ, არა მხოლოდ საფურაჟე და სასურსათო ხორბალზე, არამედ ხორბლის წარმოებისთვის აუცილებელ იმპორტზე. მაგალითისთვის გამოდგება ეგვიპტე, რომელიც 80%-ით დამოკიდებული იყო რუსული და უკრაინული ხორბლის იმპორტზე. ET: თქვენი პროგნოზით, როგორ შეიძლება განვითარდეს პროცესები და რამდენად რეალურია დღეს მარცვლეულის ბაზარზე განვითარებული კრიზისის დაძლევა? გარდა იმისა, რომ ხორბლის დიდი მარაგები დღეს გაჩერებულია, ასევე პრობლემას მოლოდინები ქმნის. უკრაინაში საომარი მდგომარეობაა და მარცვლეულის მოსავლის თვალსაზრისით ვითარების გაუმჯობესება ნაკლებად სავარაუდოა. ასევე ვიცით, რომ მთელმა რიგმა ქვეყნებმა ხორბლის ექსპორტი მთლიანად ან ნაწილობრივ შეზღუდეს. მათ შორის ინდოეთმა , რომელიც მსოფლიო ბაზარზე 7 მილიონი ტონა ხორბლის გამოტანას გეგმავდა. ინდოეთი ერთ-ერთი მსხვილი მწარმოებელია მსოფლიოში, თუმცა წელს გვალვამ მათი ექსპორტი შეაფერხა, თუმცა იგრძნობა შექმნილი გეოპოლიტიკური ვითარების გავლენაც. შესაბამისად, პოტენციურ რისკებშია ხორბალზე ფასის ზრდა. ET: FAO (სურსათის მსოფლიო ორგანიზაცია) ფასების ზრდას უკრაინაში რუსეთის შეჭრამდეც პროგნოზირებდა. რამდენადაა კავშირში სურსათზე და მარცვლეულზე ფასების ზრდა მხოლოდ ომთან? ეს ტენდენცია არაა მხოლოდ ომთან დაკავშირებული. საქართველოში 2022 წლის მაისში გასულ წელთან შედარებით ფასები გაზრდილია 22%-ით. ხორბალზე დეფიციტის გაჩენა კიდევ უფრო იმოქმედებს ფასებზე. ესაა პოტენციური რისკი, თუმცა ამ რისკის ჩანაცვლება ნაწილობრივ მაინც შესაძლებელია შიდა წარმოების წახალისებით, თუმცა ეს წელს სამწუხაროდ ვერ მოესწრება. ET: ჩვენ ვისაუბრეთ სურსათის უსაფრთხოებაზე და იმპორტზე, თუმცა არანაკლებ მნიშვნელოვანია ექსპორტი. აქაც საქართველოს მნიშვნელოვანი სავაჭრო პარტნიორები რუსეთი და უკრაინა არიან. რა მოლოდინი უნდა გვქონდეს ამ მიმართულებით? ჩვენ მნიშვნელოვნად ვართ დამოკიდებული რუსეთსა და უკრაინაზე ექსპორტის კუთხით. მიუხედავად იმისა, სახელმწიფო ბოლო 10-12 წელია ადგილობრივი ექსპორტისთვის ბაზრების დივერსიფიცირებას ცდილობს, ამის მიუხედავად, მაინც რუსეთია საქართველოს უმსხვილესი სავაჭრო პარტნიორი. 26% აგროიმპორტისა და 34% აგროექსპორტისა ამ ბაზარზე მოდის. რუსეთში საქართველოდან ძირითადად გადის ღვინო, ალკოჰოლური სასმელები, მინერალური წყალი და ტკბილი გაზიანი წყლები - ლიმონათი. ამ პოზიციაზე გვაქვს შემცირება ექსპორტში. ალკოჰოლიან სასმელებზე კლება 40%-ია, დანარჩენზე 12%-ი. რაც შეეხება უკრაინას, აქაც მნიშვნელოვანი შემცირებაა. რთული სათქმელია ეს ვითარება როგორ აისახება ხილისა და ბოსტნეულის ექსპორტზე, რადგან აქაც ჩვენი პარტნიორები უკრაინა და რუსეთი იყვნენ. სამწუხაროდ, შემცირებული ექსპორტი ნიშნავს ნაკლებ შემოსავალს, სოფლის მეურნეობის სექტორისთვის და შესაბამისად მათთვის სურსათზე ფინანსური ხელმისაწვდომობა გაუარესდება.
